Łaźniński (Łazniński, Łaziński) Franciszek Ksawery h. Jelita (1761–1819), generał, uczestnik powstania 1794 r., działacz emigracyjny. Ur. 18 IV, starszy syn Bonawentury, miecznika orłowskiego, i Justyny z Giżyckich. W r. 1782 Ł. był paziem Stanisława Augusta, a w 1786, wg Magiera, został szambelanem. Służbę wojskową rozpoczął w gwardii konnej, w której otrzymał stopień chorążego w r. 1784 (Uruski) lub w 1786 (Boniecki). Następnie służył w kawalerii narodowej, awansował 13 VI 1789 na rotmistrza, a 9 XI t. r. na majora. W wojnie 1792 r. wyróżnił się w bitwie pod Zieleńcami (17 VI); książę Józef Poniatowski już 25 t. m. nagrodził go (w pierwszej grupie odznaczonych) ustanowionym wtedy Orderem Virtuti Militari. Kampanię tę Ł. skończył w randze wicebrygadiera 8 brygady kawalerii narodowej (2 ukraińskiej) Mokronowskiego. Po akcesie Stanisława Augusta do konfederacji targowickiej Ł. pozostał w wojsku; wkrótce awansował na komendanta swojej brygady, która wraz z dyw. ukraińsko-bracławską, dowodzoną przez S. Lubowidzkiego, została wcielona w kwietniu 1793 r. do wojsk rosyjskich, otrzymując nazwę dywizji wołyńskiej.
Ł., podobnie jak Franciszek Wyszkowski i Józef Kopeć, początkowo nie protestował przeciwko wcieleniu, choć brygada stawiała opór. Zarzuty niepatriotycznej postawy Ł-ego w r. 1793, które były później rozbieżnie potraktowane przez historyków (Mościcki, Askenazy), odżyły na emigracji po powstaniu 1794 r. Jest niemal pewne, że do Ł-ego, stacjonującego w Kijowskiem, docierali emisariusze sprzysiężenia powstańczego i że wybuch insurekcji nie był dla niego całkowitym zaskoczeniem. Dowiedział się o niej od gen. rosyjskiego Iwana Sałtykowa w końcu kwietnia 1794 i bezzwłocznie powiadomił zaufanych oficerów. Brygada, z wyjątkiem jednego (na 12) szwadronu, wyruszyła 26 t. m., podobno w liczbie 900 jezdnych. Ł., ścigany przez oddziały rosyjskie, przebył z brygadą Dniestr, na Wołoszczyźnie zebrał rozbitków z innych brygad i skierował się przez zabór austriacki ku Dubience. Dn. 31 V t. r. dotarł z ponoć 2 000 ludzi pod Kumów. Kościuszko komendę nad brygadą powierzył B. Kołyszce, Ł-ego zaś 23 VI nagrodził rangą generała majora wojsk kor.
Ł. otrzymał funkcje wojskowe w Warszawie. Wg bałamutnej chyba informacji Trębickiego, na rozkaz Kościuszki 28 VI, wraz z Piotrem Jaźwińskim, miał rozpraszać zrewoltowany tłum. Ł. zyskał opinię ateusza i radykała, «opanowanego całkowicie przez hasła rewolucji francuskiej» (Jabłoński) i sympatyka ruchu jakobińskiego (Leśnodorski). Opinie te zdaje się potwierdzać powołanie Ł-ego 19 VIII na członka Sądu Kryminalnego Wojskowego, dla którego opracował projekt instrukcji; przewodniczył posiedzeniom pod nieobecność prezesa Sądu J. Zajączka i gen. A. Madalińskiego. W procesie bpa W. Skarszewskiego 11 IX Ł., wraz z większością sędziów, głosował za karą śmierci. Po zamianie wyroku przez Kościuszkę (13 t. m.) na «wieczne i ścisłe więzienie» Ł. wraz z kompletem sędziowskim podał się do dymisji. Po wycofaniu jej (z wyjątkiem Zajączka) Ł. nadal uczestniczył w pracach sądu, ostatni raz 4 X, gdyż w początku października objął nadzór nad robotami fortyfikacyjnymi na Pradze. Był ponadto komendantem obozu jeńców rosyjskich i lazaretu w Warszawie. Dzięki swojej «ludzkości» pozyskał zaufanie jeńców i podobno pod jego wpływem 250 spośród nich wstąpiło w szeregi wojska polskiego; generał zapewnił ich, że będą używani w walce tylko przeciw Prusakom. Dn. 10 X został mianowany komendantem Pragi na miejsce odwołanego gen. mjra Jana Gisilera, któremu zarzucano niedostateczne wypełnianie obowiązków. Podobno Ł. wywiązał się z nich lepiej.
W początkach listopada 1794 udało się Ł-emu zbiec z zajętej Warszawy. Podobnie jak K. Prozor i M. Ogiński, w przebraniu za dworzanina marszałkowej Sołtanowej, dotarł w jej orszaku za kordon austriacki, do Jarosławia. Po 3 tygodniach wyjechał za austriackim paszportem (otrzymanym ponoć przy pomocy A. Trębickiego) do Wenecji, gdzie brał udział w organizowaniu życia emigracji, współdziałał z tamtejszym Komitetem Polskim, uczestniczył w zabiegach o utworzenie narodowych oddziałów wojskowych z emigrantów i Polaków-jeńców austriackich. Dn. 6 III 1795 podpisał z innymi działaczami emigracji przesłany władzom francuskim trzeci z kolei projekt utworzenia Legionów polskich, który jednak został załatwiony odmownie. Ł. podpisał również odezwę Komitetu Polskiego z 4 VII 1795 wzywającą do jedności emigrantów i informującą o podjęciu akcji dyplomatycznej. Nie uniknął jednak udziału w sporach, a nawet intrygach. Gdy postępująca polaryzacja postaw i programów pogłębiała podział emigracji na przeciwne grupy, «radykalnej» przewodził Ł., wespół z F. Dmochowskim. Należał do nielicznej grupy zwolenników całkowitego naśladowania Francji. Popierał program polityczny Deputacji i stał się przywódcą niewielkiej grupy tej orientacji w Wenecji. W sporze o poselstwo do Turcji republikanie 20 IX 1795 poparli M. Ogińskiego, następnie zaś Ł., przekupując pocztowców, przeglądał jego korespondencję; zdemaskowanie takiego postępowania pogłębiło antagonizmy. Latem 1796 Ł. skutecznie przeciwdziałał powołaniu gen. Jana Komarzewskiego, jako zausznika Stanisława Augusta i Rosji, na stanowisko dowódcy armii weneckiej, tradycyjnie powierzane cudzoziemcom. W okresie organizowania Legionów Ł. nie skorzystał z uzyskanego prawa do służby wojskowej w charakterze ochotnika w sztabie dowolnej armii francuskiej (skorzystał tylko J. Zajączek). Natomiast ostro zwalczał Legiony i J. H. Dąbrowskiego. Spotkał się z nim w maju 1797, wyłudził od niego pożyczkę rzekomo na utrzymanie żony i dzieci, a następnie za otrzymane pieniądze (40 talarów) wyjechał do Mediolanu, by wyprzedzić zabiegi Dąbrowskiego o umocnienie Legionów i «podkopać go u Bonapartego» (Askenazy, II 128–9), co mu się zresztą nie udało.
Zapewne zmęczony waśniami emigracyjnymi, a także nie mając środków na utrzymanie rodziny, Ł. wrócił wkrótce do kraju, zaraz po ogłoszeniu amnestii przez Pawła I. Początkowo, jak się zdaje, osiadł na Wołyniu. O tym okresie jego życia nic nie wiadomo poza tym, iż był wówczas niechętny Kołłątajowi. W r. 1811, gdy Ogiński jechał do Petersburga w nadziei uzyskania autonomii dla byłego W. Księstwa Litewskiego, politycy litewscy rezerwowali dla Ł-ego miejsce jednego z sześciu generałów dywizji w przewidywanej 30-tysięcznej armii litewskiej. Wg nie potwierdzonej informacji powtórzonej przez Wójcickiego, Ł. miał otrzymać na lat 50 «starostwo pod Winnicą». W ostatnich latach życia mieszkał w Warszawie. Podobno był wtedy ulubieńcem w. księcia Konstantego, który czasami go odwiedzał. Ł. znał się doskonale na kuchni i zwano go «łakotnisiem». Zmarł w Warszawie 3 VIII 1819 i został pochowany (ponoć na rozkaz w. księcia Konstantego z honorami wojskowymi) na cmentarzu Powązkowskim w katakumbach, ale już Wójcicki stwierdził brak jakiegokolwiek napisu.
Prawdopodobnie w r. 1793 Ł. poślubił Teklę z Grocholskich, córkę Franciszka (zob.). Niosła ona pomoc głodującym rozbitkom brygady Suchorzewskiego, zwana przez nich «złotą Teklunią». Łaźnińscy mieli syna Wiktora ur. w r. 1796 w Pizie, późniejszego marszałka pow. winnickiego, i córkę Anielę.
Enc. Org.; Enc. Wojsk.; Boniecki; Uruski; – Askenazy Sz., Napoleon a Polska, W. 1918 I–II; Bauer K., Szturm Pragi 4 XI 1794 r., Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1969 XV cz. 1 s. 112, 114, 116, 135–7; Dubiecki M., Karol Prozor, oboźny wielki W. Kł Lit., Kr. 1897 s. 221–3, 269–70; Dzwonkowski W., Polacy w armii Katarzyny II, „Bibl. Warsz.” 1913 t. 1 s. 107, 113–8; Gembarzewski B., Rodowody pułków polskich i oddziałów równorzędnych od r. 1717 do r. 1831, W. 1925 s. 10; Hoffman J., Udział Wołynia w powstaniu kościuszkowskim, „Roczn. Wołyński” (Równe) T. 2: 1931 s. 76–7, 81, 83, 85; Iwaszkiewicz J., Litwa w roku 1812, Kr.–W. 1912; Jabłoński H., Sąd Kryminalny Wojskowy w r. 1794, W. 1935; Kieniewicz S., I. Działyński 1754–1797, Kórnik 1930; Korzon, Wewnętrzne dzieje; Kraushar A., Barss palestrant warszawski, jego misja polityczna we Francji (1793–1800), Lw. 1903 s. 156–7, 166, 170; Leśnodorski B., Polscy jakobini, W. 1960; Mościcki H., Dzieje porozbiorowe Litwy i Rusi, T. I: 1772–1800, Wil. 1913; tenże, Gen. Jasiński; Pachoński J., Emigracja polska w Wenecji w latach 1794–1797, „Kwart. Hist.” 1968 z. 4 s. 873–4, 879, 881–2, 885–7, 889–91; tenże, Legiony polskie. Prawda i legenda 1794–1807, T. I: Działalność niepodległościowa i zaczątki Legionów 1794–1797, W. 1969; Skałkowski A. M., O kokardę Legionów, Lw. 1912; Smoleński W., Emigracja polska w latach: 1795–1797, W. 1911 (odb. z „Przegl. Hist.”); Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja (1794–1812), Kr.–W. 1905; tenże, Rozprawy i szkice, T. II: Militaria, W. 1959; tenże, Warszawa przed wybuchem powstania 17 kwietnia 1794 r., Kr. 1911; Wolański A., Wojna polsko-rosyjska 1792 r., T. I: Kampania koronna, P. 1924; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski, III; – Akty powstania Kościuszki; Magier A., Estetyka Miasta Stołecznego Warszawy, Wr.–W.–Kr. 1963; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Oprac. J. Dihm, W. 1957; Trębicki A., Opisanie sejmu… r. 1793 w Grodnie. O rewolucji r. 1794, Oprac. J. Kowecki, W. 1967; Zajączek J., Pamiętnik…, w: Pamiętniki z XVIII w., P. 1862 II 113; Zenowicz M., Opis kampanii pod Wyszkowskim, tamże Dodatki II s. 9–10; – „Gaz. Wolna Warsz.” 1794 nr 9 s. 113, nr 10 s. 129, nr 53 s. 636; – AGAD: Arch. Król. Pol. sygn. 167, 251, 256, Militaria Jabłonny, sygn. 144 (Raporty Ł-ego składane gen. lejtn. Orłowskiemu, 1794 r.); B. Ossol.: rkp. 7936; B. PAN w Kr.: sygn. 2448 (nekrolog).
Jerzy Kowecki